Клініка кітайскага дантыста. Прыватныя гісторыі пра Караткевіча

У сэрыі «Бібліятэка Свабоды» выходзіць новая кніга Зьмітра Бартосіка «Клініка кітайскага дантыста», напісаная на матэрыялах праграм «Вострая Брама» і «Падарожжы Свабоды» на Радыё Свабода. Папярэдняя кніга падарожжаў «Быў у пана верабейка гаварушчы…» (Бібліятэка Свабоды, 2016) прынесла аўтару прэміі Аляксандра і Марыі Стагановічаў (за непрыдуманую літаратуру), Алеся Адамовіча (Беларускага ПЭН-цэнтру) і Ежы Гедройця. Паводле кнігі быў пастаўлены спэктакль беларускага Свабоднага тэатру.

У жніўні мы публікуем фрагмэнты новай кнігі на сайце.

Замовіць кнігу можна ТУТ

«ДЫК ТЫ ХУТЧЭЙ, ДА СЯМІ ПАСЬПЕЕШ»

Каб адчуць розьніцу паміж патаснымі артыкуламі пра бацьку беларускага гістарычнага дэтэктыву і рэальна жывым Караткевічам, дастаткова паслухаць гісторыю ад пісьменьніка Валянціна Тараса. Пра тое, як ствараўся расейскі пераклад раману «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» для часопісу «Нёман»:

Валянцін Тарас

— Калі Навум Кісьлік перакладаў «Хрыстос прызямліўся ў Гародні», Валодзя літаральна не вылазіў ад яго на вуліцы Фрунзэ, 3. Як толькі Навум перакладзе які-небудзь разьдзел, так тут Валодзя. Абмяркоўваўся літаральна кожны разьдзел, яны спрачаліся, таму што Валодзя таксама лічыў сябе знаўцам расейскай мовы — ён жа быў выкладчыкам расейскай мовы ва Ўкраіне. І яны спрачаліся з Навумам. Навум хапае адзін слоўнік з паліцы, Валодзя другі… Гэта дало вялікі плён, таму што гэта выдатны пераклад. А дэталька такая: калі ўжо сканчалі апошнія разьдзелы, калі Братчык са сваімі апосталамі недзе начуюць і трэба схадзіць у вёску. А гэта быў той час, калі гарэлку забаранілі прадаваць пасьля сямі гадзін вечара. Валодзя кажа: дай, Навум, я тут адзін сказ папраўлю, а ты так і перакладзі. І напісаў: Трэба схадзіць па гарэлку ў вёску, хто пойдзе? Ну, Юда згадзіўся. І Хрыстос-Братчык кажа: дык ты хутчэй, да сямі пасьпееш. І так гэта ў «Нёмане» і пайшло.

«ЯК ПРЫЕМНА Ў САВЕЦКІМ САЮЗЕ БЫЦЬ ІНШАЗЕМЦАМІ»

А вось гісторыя ад Генадзя Бураўкіна. Пра тое, як Караткевіча не пускалі ў маскоўскі рэстаран.

Генадзь Бураўкін

— Помню, калі Валодзя вучыўся ў Маскве і я прыехаў, пасялілі мяне ў гатэлі «Ленінград», ну і да мяне прыйшоў Валодзя. І кажа: «Гена, давай пойдзем да мяне ў інтэрнат». Я кажу: Валодзя, ну гэта ехаць, а ўжо вечар, цёмна. Давай, як бывала і раней, зьбегаю я ці мы разам зьбегаем у магазін і тут пасядзім у мяне. Валодзя як такі інтэлігентны (ён пры ўсім пры тым быў унікальны, натуральны інтэлігент) кажа: «Генадзь, як гэта так, ты прыехаў у Маскву. Масква — гэта мой горад. І я буду ў цябе ў нумары ў гатэлі сядзець. Не. Або едзем да мяне ў інтэрнат, або спускаемся ўніз у рэстаран гатэлю». Урэшце мы вырашылі спусьціца ў рэстаран. Пацікавіліся адзін у аднаго, ці ёсьць чым расплачвацца, прыкінулі, што для аднаго вечара хопіць. Спускаемся мы ўніз. А тады Масква была бедная на гэтыя ўстановы. І швайцар нас не прапускае. Усё. Мест нет. Мы і так і сяк, Валодзя нейкія жарты, а той: нікакіх! Вы мне бросьце! Нет і ўсё. Ну што ж. Адыходзім мы і я кажу: ну што, Валодзя, паедзем да цябе ў такім разе. А Валодзю ўжо гэта ўзбунтавала. Ён кажа: «Не! Мы будзем у гэтым рэстаране. Так, кажа, ты — інастранец, а я — паляк, які трошкі валодае расейскай мовай. Пайшлі». Ну а там людзей многа, відаць, швайцар нас асабліва не засёк. Валодзя да яго і — па-польску. Ён жа польскай свабодна валодаў. Маўляў, ці можа нам пан прапанаваць… мы тут упершыню… гэта мой зь нейкай там ледзь не з Лацінскай Амэрыкі сябра, мы пісьменьнікі, прыехалі… Той замітусіўся, выклікаў мэтрадатэля, тут жа нам знайшлі столік, пасадзілі, падбеглі афіцыянты. І вось мы з Валодзем пасядзелі, пагаманілі, узялі чарку, закусілі, выходзім адтуль, Валодзю трэба ехаць у інтэрнат у свой. І ён кажа: ты знаеш, Генадзь, як прыемна ў Савецкім Саюзе быць іншаземцамі…

«МУДАКАВАТАЕ ВАША ЦК І ЎСЕ ВЫ МУДАКАВАТЫЯ»

Драматург і энцыкляпэдыст Алесь Петрашкевіч у канцы 1970-х працаваў загадчыкам аддзелу культуры ЦК КПБ.

Алесь Петрашкевіч

— Загадчык аддзелу культуры ЦК прыходзіць на працу ранавата. Званок. Падымаю слухаўку. І чую: «Што вы там робіце, вашу маць!» Я кажу: Уладзімер Сямёнавіч, што здарылася? Добры дзень. «Здароў. Гэта мне ў вас папытацца, што здарылася… Толькі што пазваніў мітрапаліт Філарэт і прасіў пазваніць у ЦК, бо ў такой-та вёсцы разбураюць царкву ХVII стагодзьдзя, без адзінага цьвіка зробленую, пад аховай дзяржавы». Я кажу: гэта нейкая бздура. «Ня бздура, братка, памажы». І я з поўнай упэўненасьцю абяцаю: Уладзімер Сямёнавіч, зраблю ўсё, што магу. Званю ў райкам, пытаюся ў сакратара райкаму. Той робіць выгляд, што нічога ня ведае, але таксама абяцае мне, як я Караткевічу, і я яго прашу мне заўтра пазваніць. Назаўтра ён мне ня звоніць. Званю я яму. Ну што з царквой? «А вы ведаеце, нехта ноччу абліў бярвеньне саляркай і спаліў». Паклаў слухаўку. Званок. «Здароў, Алесь». Здароў. «Я ўжо ўсё ведаю». Я кажу: ну добра, што ты сам ведаеш. «Мудакаватае ваша ЦК і ўсе вы мудакаватыя. А цябе я паважаю. За п’есу пра Скарыну „Напісанае застаецца“». Вось такі ўвесь Караткевіч. Абсалютна дакладная рэакцыя і абсалютна дакладныя паводзіны ў гэтым выпадку.

«ПЁТРА МІРОНАВІЧ, ВЫ НЕ МАШЭРАЎ»

Аказваецца, сказаць «дзякуй» Караткевічу мае за што і Музэй народнай архітэктуры ў Строчыцы. Бо пісьменьнік спрычыніўся да стварэньня музэю самым непасрэдным чынам. Алесь Петрашкевіч памятае, як Караткевіч езьдзіў з Машэравым выбіраць месца для беларускага скансэну.

Пятро Машэраў перад будынкам Дому ўраду ў Менску

— Машэраў кажа: «Паедзем выбіраць месца для музэю архітэктуры і быту на адкрытым паветры. Дык пазвані Караткевічу, ён многа ведае, мы яго возьмем з сабой». Званю. Добры дзень, Уладзімер Сямёнавіч. Ці добрай раніцы… «Здароў». Я кажу: вось такая справа. Ён кажа: «Ай, братка, як гэта цікава і хораша, але ж…» Я кажу: што — але ж?.. «Я ўжо ўзяў на грудзь». Я кажу: многа ўзялі? «Ну, так, норму ўзяў». Я кажу: ну, вырашайце самі. Я магу прыкрыць, вядома. Скажу, што не знайшоў, не дазваніўся. Але паездка такая… «Я разумею, я разумею, што такое музэй». Ён ня столькі пра Машэрава думаў, колькі… «Прыеду! Калі што, я гэта ўсё на цябе зьвярну». Я кажу: ну зьвярні. І ўсё чакаў, як жа ён зьверне. Прыехаў. Нармальны Караткевіч, усё. Машэраў выйшаў, у машыну селі, едзем. Нешта гаварылі, потым стала ціха. І Караткевіч кажа: «Пётра Міронавіч, вы не Машэраў. Ваша прозьвішча зрусіфікавалі. І вы — француз. Мон шэр, ма шэр — зрусіфікаванае Машэр-ов». Машэраў расьсьмяяўся, а Караткевіч кажа: «Ну, калі я што-небудзь змарозіў, Пётра Міронавіч, дык гэта Петрашкевіч вінаваты». Той зьдзівіўся: «А чаму Петрашкевіч?» — «А ён мне пазваніў не да таго, а пасьля»… Пасьля я пісаў нарыс пра Машэрава і высьветліў, што сапраўды прозьвішча Машэрава — Машэра. Бацька яго Машэра.

«ЁН ЖА ЗАКАРАНЕЛЫ НАЦЫЯНАЛІСТ!»

На свае 50-я ўгодкі Караткевіч атрымаў ордэн Дружбы народаў. Гэта была адзіная дзяржаўная ўзнагарода ў ягоным жыцьці і адзіны юбілей, які адзначаўся на дзяржаўным узроўні. Праз чатыры гады Караткевіча ня стане. Паэт Сяргей Законьнікаў, які ў той час працаваў загадчыкам сэкатару мастацкай літаратуры ЦК КПБ, быў непасрэдным удзельнікам той гісторыі.

Сяргей Законьнікаў

— Надышоў 1980 год. 50 гадоў Караткевічу трэба адзначаць. І я прыходжу да Аляксандра Трыфанавіча Кузьміна і кажу: прапаную, улічваючы заслугі Валодзі, давайце мы прадставім у ЦК КПСС яго на ордэн Леніна. «Ну ты і загнуў! Ён жа закаранелы нацыяналіст!» Я кажу: Валодзя ніякі не нацыяналіст. Ён проста сапраўдны патрыёт Беларусі. Кузьмін зморшчыўся: «Ды знаю я, знаю, але гэта нічога не мяняе». Я кажу: а як, Аляксандар Трыфанавіч, наконт «трудавіка»? (Гэта ордэн Працоўнага чырвонага сьцяга на чыноўніцкім жаргоне.) Ён падумаў і сказаў: «Цяжка будзе ўгаварыць бюро ЦК. Калі толькі Пётра Міронавіч сваё слова скажа». Машэраў тое слова сказаў, і дакумэнты пайшлі ў Маскву. Нарэшце ў самы прытык да юбілею прыходзіць з Масквы стужка. І, аказваецца, Валодзя ўзнагароджаны, але не «трудавіком», а ордэнам Дружбы народаў. Караткевіч паставіўся да ўсёй гэтай валтузьні-мітусьні, як заўсёды, з гумарам. Сказаў: «Вельмі шаную гэты ордэн, таму што я і праўда дружбу народаў усё жыцьцё ўмацоўваю. Тут у Беларусі я беларускі нацыяналіст. Калі вучыўся і працаваў ва Ўкраіне, дык быў украінскім нацыяналістам». На свой урачысты вечар Валодзя прыйшоў з ордэнам і падвяселены чаркаю. І ў кабінэце Максіма Танка, дзе звычайна распраналася начальніцкая багема, Караткевіч адкалоў нумар. Ён у прысутнасьці ўсяго начальства — і партыйнага, і літаратурнага — зьняў свой ордэн і прышпіліў на штрыфэль пінжака мне. «Панасі, браце, я ведаю, што гэта не яны, а ты спрыяў мне атрымаць узнагароду». Была такая самая нямая сцэна, як у гогалеўскім «Рэвізоры»…

«А ЧАГО ТЫ ТУТ СЯДЗІШ У МАЁЙ ВАННАЙ?»

Працягнулася ордэнская гісторыя віншаваньнем Караткевічу ад першага сакратара ЦК КПБ Ціхана Кісялёва. Машэрава, які адпраўляў паперы на ўзнагароду ў Маскву, на той час ужо не было ў жывых.

Помнік Уладзімеру Караткевічу ў Віцебску

— Калі прыйшла стужка, што ён узнагароджаны, Ціхан Якаўлевіч Кісялёў адлятаў з дэлегацыяй у Баўгарыю. І памочнік Ціхана Якаўлевіча Віктар Якаўлевіч Крукаў хуценька знайшоў мяне і сказаў: «Сярожа, нямедля зьвяжы мяне з Караткевічам. Яго хоча павіншаваць Ціхан Якаўлевіч». Я адразу пабег у хату, званю, адчыняе дзьверы Валя, жонка. Дзе Валодзя? Кажа: у ваньне ляжыць, мыецца. Кажу: так, давай табурэтку, у цябе тэлефонны шнур доўгі? Кажа: ёсьць. Мы гэта падключаем з Валяю, я цягну табурэтку, стаўлю каля яго. Ён зь пены высоўвае галаву і кажа: «А чаго ты тут сядзіш у маёй ваннай?» Я кажу: Валодзя, усё нармальна, усё выдатна. Цябе ўзнагародзілі ордэнам, прыйшла стужка. «Ды ты што?» Ну праўда, зараз ты будзеш гаварыць зь Ціханам Якаўлевічам Кісялёвым. «Ды не жартуй ты, браце, дай мне дамыцца». Я кажу: Валодзя, я цябе прашу, дай сюды руку. Ён высоўвае руку зь пены, я яму ўкладаю тэлефонную слухаўку і кажу, бачачы, што ён трошкі ня ў тым настроі: ты толькі яму нічога не расказвай, ты толькі яму падзякуй простымі фразамі, бо па тваім языку будзе адразу бачна, у якім ты стане. Той яшчэ нічога ня ўцяміў, але слухаўку ўзяў. І я кажу: можна, злучайце. Ціхан Якаўлевіч гаворыць, а я слухаю гэта ўсё. «Уладзімер Сямёнавіч, мы вас так паважаем, вы ў нас унікальны чалавек». Ён і праўда яго вельмі любіў і паважаў. І вось яму добрыя словы гавораць-гавораць, а Валодзя, як я яго навучыў, кароткімі фразамі: дзякуй, пастараюся апраўдаць давер. За кожным абзацам Ціхана Якаўлевіча ідзе: дзякуй, пастараюся апраўдаць давер. Потым, калі гэта ўсё закончылася, адключыўся тэлефон, я сяджу на табурэце, гляджу на яго. А ён, увесь у пене, галава ўся ў пене, кажа: «Так, слухай, а чаго ты тут сядзіш?..»

ОРДЭН НЕЗАЎВАЖНА ЎПАЎ НА ПАДЛОГУ

Мастацтвазнаўца Ізабэла Гатоўчыц памятае той юбілейны вечар да дробязаў.

Ізабэла Гатоўчыц

— Увогуле гэта была нечаканая справа для Валодзі і для ўсіх. Валодзя трымаўся, з аднаго боку, незалежна, а з другога боку, ён не любіў, што называецца, мільгаць. І вось аднойчы, калі Валодзю споўнілася 50 гадоў… Але гэта ўжо быў час, калі многае зьмянілася, калі клімат ужо памякчэў… І мы дазнаёмся, што Валодзю прысуджаны ордэн Дружбы народаў. Валя вырашыла гэта сьвяткаваць. А ордэн уручалі ў Саюзе пісьменьнікаў. Сабралася даволі многа народу. Караткевіч выйшаў на сцэну, і мы ўсе ўціснулі галовы ў плечы. Таму што Валодзя быў нападпітку і, па меры таго як гаварылася прамова аб узнагародзе, ён п’янеў на нашых вачах усё больш і больш… Ну а потым быў банкет. Былі накрытыя столікі з гасьціннасьцю Караткевічаў. І Валодзя перад усім народам апавясьціў, што гэты ордэн заслужыў ня ён, а ягоная жонка. Зьняўшы ордэн, ён павесіў яго на Валю. Паколькі ўсім было весела і ўсе танцавалі, ордэн незаўважна ўпаў на падлогу. А калі яго паднялі, ён быў сплюшчаны і слаба напамінаў тую ўзнагароду, якую Валодзя атрымаў…

ХТО ТАКІ ПРАЛЯСКОЎСКІ?

Гісторыі пра Караткевіча, якія мне даводзілася чуць, не заўжды былі вясёлымі. Ізабэла Гатоўчыц памятае, як была закранутая чалавечая годнасьць Караткевіча.

Помнік Уладзімеру Караткевічу ў Кіеве

— Першай ластаўкай яго забясьпечанасьці стала апавяданьне «Былі ў мяне мядзьведзі», якое надрукавалі ў Гішпаніі, і Валодзя атрымаў ганарар. Гэта было вялікае шчасьце. Я добра памятаю гэтае жыцьцё на Харужай. Былі такія дні, калі папросту не было што есьці. І я памятаю адзін эпізод, калі мы прыйшлі з Валяй, і Валодзя, як заўсёды, раз госьць у хату, хацеў пачаставаць, але не было чаго паставіць на стол, і тады Валодзя сказаў: а я зараз пазваню Андрэю Макаёнку, ён мне грошы пазычыць. І Валодзя весела набраў нумар тэлефона Макаёнка і потым неяк так паволі паклаў слухаўку, і я ўбачыла — гэта адзін раз у жыцьці было — у яго на вочы навярнуліся сьлёзы. Ён пайшоў да сябе ў пакой, потым выйшаў, і Валя пачала дапытвацца, што яму адказаў Макаёнак. І Валодзя празь нейкі час сказаў, што Андрэй Ягоравіч яму сказаў так: у мяне грошы ёсьць, але яны ляжаць на кніжцы, а дзеля цябе я не пайду іх з кніжкі здымаць. І я памятаю, што Валодзя перажыў гэта даволі цяжка, таму што была парушана справа годнасьці.

Помнік Уладзімеру Караткевічу ў Воршы

P. S. Перачытваеш сёньня гэтыя гісторыі эпохі позьняга застою і нават міжволі ў нечым зайздросьціш галоўнаму герою. Мне не хапае фантазіі ўявіць, як Аляксандар Лукашэнка разам з Уладзімерам Арловым едуць у Курапаты. Абмеркаваць будучы мэмарыял. Ці як Праляскоўскі нагадвае Лукашэнку, што трэба не забыцца адзначыць узнагародай Андрэя Федарэнку. Як? Вы ня памятаеце, хто такі Праляскоўскі? Дык і Кісялёў, і Сьлюнькоў, і ўсе астатнія БССРаўскія ўладары засталіся толькі фонам для героя. Альбо артыкуламі ў вікіпэдыі. Так што шкадаваць трэба зусім не Караткевіча.

Працяг будзе