Віталь Рыжкоў у канцы красавіка зладзіў у варшаўскім кінатэатры Atlantic паэтычны стэндап «Прэзэнтацыя», дзе наноў знаёміўся з прыхільнікамі сваёй творчасьці. Быў аншляг, хоць квіткі каштавалі па 80 злотых (каля 20 эўра. — РС). Паэт абвесьціў сваім прыхільнікам, што вяртаецца да творчасьці.
«Мы самі, дзе б мы ні былі, — і ёсьць радзімай»
— У эміграцыі вы апублікавалі шчымлівы і кранальны верш «Мы ніколі ня вернемся». Няўжо так ўсё беспрасьветна? Што дае сілы жыць, што натхняе — вы ж абвесьцілі, што вяртаецеся да паэзіі, да творчасьці?
— Надзея. Мне здаецца, што надзея. Яна адначасова дае пэўную энэргію і сілы — не забываццца, хто ты. Я ў песьні для гурта Biaz Nazvy зарыфармаваў такую думку, яна ня дужа новая: «Мы складзеныя з вады, зь зямлі, з тых месцаў, дзе нас нарадзілі. Мы самі, дзе б мы ні былі — і ёсьць радзіма».
З аднаго боку, надзея і думка пра гэта не дае нам «распусьціцца» ў тых краінах, дзе мы апынуліся. І мы працягваем быць сабой, быць той «вадой і зямлёй», тымі элемэнтамі беларускай прыроды, зь якіх складаюцца нашы целы, і працягваем быць беларусамі, і заставацца, куды б мы ні паехалі… Зь іншага боку, гэта і наш цяжар, бо гэта фільтар, які не дае нам інтэгравацца ў новых краінах і пачаць новае жыцьцё ў новых грамадзтвах.
Віталь Рыжкоў падчас прэзентацыі ў Варшаве
— Як вы апынуліся ў эміграцыі і як наагул пачуваецеся ў Варшаве?
— У эміграцыю я трапіў выпадкова, паехаў выступіць на фэстываль, і так атрымалася, што застаўся. Мне спачатку не падабалася любое месца, дзе я знаходзіўся — праз тое, што гэта не зусім мой выбар, скажам так. Я доўга выбіраў паміж трыма гарадамі, дзе ж застацца. Але ў выніку застаўся ў Варшаве.
Доўгі час я ня мог прыняць гэты горад. Альбо ён мяне. Але літаральна год ці паўтара таму я зразумеў, што Варшава — гэта як бы Новая Вільня для пэрсанажа з коласаўскай «Новай зямлі».
Калі ты сядзеш дзесьці ў цэнтры гораду на лаўцы і проста цягам 15 хвілін слухаеш, на якіх мовах размаўляюць людзі, пачуеш і польскую, і украінскую, і беларускую, і ангельскую… І гэта месца, дзе гуртуюцца людзі з усіх краін Рэчы Паспалітай ці Вялікага Княства Літоўскага. Тут нармальна. Тут можна пабыць нейкі час.
«Матэматыка — каралеўна мысьленьня»
— Паводле адукацыі вы — Інжынэр-аўтамэханік, і кім толькі не працавалі ў жыцьці: дарожным рабочым, вартаўніком, сыстэмным адміністратарам, мэнэджарам. Як атрымалася, што такая тонкая паэтычная натура (мяркуючы па вашых вершах) аказалася такой шматграннай?
— Я ад пачатку гуманітарый, гадоў у 12 я зразумеў, што мне падабаецца літаратура, падабаецца чытаць. Але ў маёй школе найлепшая кляса была фізыка-матэматычная, і я паступіў туды. У нас была ўскладненая праграма, адначасова былі два выкладчыкі матэматыкі, два — фізыкі, крэсьленьне на ўнівэрсытэцкім узроўні, і было і дадатковае праграмаваньне.
Матэматыка — гэта сэрцабіцьцё ў многіх ведах чалавецтва каралеўна навук, каралеўна мысьленьня. Яна патрэбная і ў паэзіі — асабліва ў канвэнцыйнай, трэба лічыць, і ў музыцы, і ўва ўсім-усім-усім. Зь фізыкай у мяне значна горш: я жартаваў, што вучуся не ў фізыка-матэматычнай клясе, а ў фізкультурна-матэматычнай. Унівэрсытэцкая выкладчыца фізыкі казала, што нам ня трэба паступаць у ейны ўнівэрсытэт, а трэба ўсім ісьці ў кулінарную вучэльню, бо фізыкі мы ня ведаем. Я зь ёю з вышыні гадоў цяпер цалкам згодны, прынамсі адносна сябе самога!
Мне вельмі падабаецца гатаваць — гэта маё хобі, момант і пункт маёй сілы, я смачна гатую. І так выйшла, што я, нягледзячы на ейныя прапановы, паступіў ва ўнівэрсытэт. Але гэта была ня звыклая вышэйшая ўстанова для атрыманьня профільнай спэцыяльнасьці. Гэта быў мой унівэрсытэт вывучэньня сыстэмы і праўды жыцьця: я назіраў, як працуе гэтая сфэра ў нас, як людзі дамаўляцца, калі чагосьці ня ведаюць, як закрываюць «хвасты» і ідуць на хітрыкі, умоўна кажучы, ты камусьці робіш праграмаваньне, а табе хтосьці робіць супрамат.
Паэзія часам пакідала мяне, але тады я яе ўсё адно рэанімаваў. Таму што гэта была адзіная аддушына.
Віталь Рыжкоў
— Ваш родны горад Магілёў у вашы студэнцкія гады (на пачатку 2000-х) крыху быў вельмі прасунутым «тусовачным» горадам — у пляне культурных імпрэзаў, музычных фэстываляў. Ведаю, што вы сталі першым ляўрэатам прэміі з фацэтным назовам «Плястылінавы бусел»…
— Мне здаецца, што ў сярэдзіне нулявых у Магілёве раптоўна сканцэнтравалася моцная творчая энэргія. Гэта было найперш месца сілы. Маладыя людзі, якім было па 25-30 гадоў, раптоўна пачалі актыўна дзейнічаць: арганізоўваць канцэрты, друкаваць самвыдат, падтрымліваць творчае самавыяўленьне. Як Астап Бэндэр ствараў шахматныя Нью-Васюкі — толькі ў нас была беларуская рок-сталіца. Мы неяк зразумелі, што ведаем больш за сотню музычных калектываў — і г (як Астап Бэндэр казаў пра шахматнаую сталіцу Нью-Васюкі — толькі ў нас была рок-сталіца. Мы неяк падлічылі, што ведаем больш за сотню музычных калектываў — у нашым 400-тысячным горадзе.
Гэтая творчая энэргія пачала назапашвацца, і тады абвесьцілі музычны конкурс для дэбютантаў — «Плястылінавы бусел». У самым першым конкурсе я ўзяў удзел і перамог. На гэты фэстываль нават прадавалі квіткі, платны ўваход быў. І туды прыяжджалі музыкі і паэты з Украіны, Расеі, Казахстану, каб паўдзельнічаць ці проста паглядзець. Трэба сказаць камплімэнт арганізатарам, якія спрабавалі зрабіць нешта цікавае. «Плястылінавы бусел» быў лякальнай, але, на маю думку, вельмі файнай зьявай.
«У 15 паставіў сабе задачу, што мушу выпусьціць зборнік паэзіі да сваіх 25 гадоў»
— У 2010 годзе ў вас выйшла першая кніга паэзіі «Дзьверы, замкнёныя на ключы», наклад якой імгненна разышоўся. Давялося нават перавыдаваць яе — унікальны выпадак для дэбютнага зборніка. Вы сапраўды ў нейкі момант прачнуліся знакамітым? І чаму ваш першы зборнік так называўся?
— «Дзьверы, замкнёныя на ключы» — назва верша, які, з аднаго боку, прысьвечаны гісторыі маёй сям’і, маёй маці. А з другога боку, гэта была паэтычная спроба асэнсаваць узаемадачыненьні паміж горадам і вёскай у рыфме, такі своеасаблівы адказ на «Сена на асфальце» Міхася Стральцова.
Я ў 15 гадоў паставіў сабе задачу, што мушу выпусьціць зборнік паэзіі да сваіх 25 гадоў, і мне гэта ўдалося. Кніга была гатовая ў канцы 2010 году, але прэзэнтацыю давялося адкласьці. Толькі ў сярэдзіне сакавіка 2011 году я зладзіў сьціплую аўтограф-сэсію.
Шчыра кажучы, я ня памятаю моманту, калі прачнуўся знакамітым. Думаю, што ў Беларусі немагчыма прачнуцца знакамітым, калі ты не тэлевізійная, мэдыйная асоба. Але пэўная ўвага была праз тое, што я пастаянна выступаў. Я ніколі не казаў «не» на любую прапанову выступіць зь вершамі і ўсё жыцьцё трымаўся гэтай пазыцыі — няважна, ёсьць ганарар ці няма. А часьцей яго не было.
Беларуская паэзія — гэта місія ў першую чаргу. І калі цябе дзесьці хочуць пачуць, калі запрашаюць прыехаць куды-небудзь нават за свае грошы — калі ласка, прыедзь і скажы беларускае слова. Я так і дзейнічаў. Можа быць, менавіта праз тое, што я паўсюль быў частым госьцем, першы наклад моёй кніжкі вельмі хутка разышоўся.
Віталь Рыжкоў
— У 2008 і ў 2015 годзе вы сталі ляўрэатам прэстыжнай літаратурнай прэміі «Залаты апостаф», якую заснавала рэдакцыя часопіса «Дзеяслоў». Дарэчы, у яе ўмовах запісана, што «прэмія можа ўручацца пісьменьніку толькі адзін раз». Двойчы яе атрымліваў, акрамя вас, клясык Уладзімер Някляеў. Ці ганарыцеся быць ў такой кампаніі?
— Дзякуй усёй рэдакцыі часопіса, усім калектыву «Дзеяслова», што такі аванс мне выдалі, заўважылі мяне. Першы «Залаты апостраф» я не атрымліваў асабіста — быў на нейкім паэтычным фэстывалі. А за другі «Залаты апостаф» мне крыху няёмка: я б уручыў яго іншаму чалавеку — паэтцы Вользе Гронскай, якая намінавалася ў 2015 годзе разам са мной (Вольга Гронская стала ляўрэаткай «Залатога апострафа» ў 2019 годзе. — РС).
«У свае 26 ці 27 зразумеў, што я не хачу сябе гвалтаваць як творцу. Мне ня пішацца!»
— А што здарылася потым? Чаму быў такі велічэзны перапынак у творчасьці? Куды вы зьніклі на 10 гадоў? Чаму «Вяртаньне» так няхутка адбылося?
— Даволі даўно, годзе ў 2007-м, у Вільні я пазнаёміўся з паэткай Тацянай Сапач. Яна вельмі прыязна да мяне паставілася, нават узгадвала мяне ў сваіх інтэрвію. І мне, маладому 20-гадоваму чалавеку, было вельмі прыемна — такі аванс, такая ўвага, такая адзнака цудоўнай паэткі!
Ад Тацяны Сапач пачуў фразу, якая моцна паўплывала на мой сьветапогляд адносна паэзіі. Яна тады прызналася нам, маладым літаратарам, што ня піша вершаў, бо паэзія пакінула яе. Ёй ня хочацца пісаць. І я падумаў, што гэта вельмі сьмелае прызнаньне — што як можаш не пісаць, то не пішы!
І ў свае 26 ці 27 я зразумеў, што не хачу сябе гвалтаваць як творцу. Мне ня пішацца! У мяне няма задачы заставіць паліцу сваімі зборнікамі альбо зарабіць на кватэру ці дачу (хаця такой магчымасьці ўжо не было даўно).
Я шчыра прызнаўся, што мне ня пішацца, мне няма чаго сказаць. А тое, што я намагаюся напісаць, — яно мяне штурхае не ў вышыню, а прымушае расьці ў шырыню: я проста павялічваю колькасьць тэкстаў, яны ўсе плюс-мінус такія ж, якія я ўжо напісаў у першым зборніку. І я даў сабе час пабыць звычайным чалавекам. Проста перастаў быць паэтам, працаваў на іншых працах, перакладаў ці рэдагаваў нешта, займаўся сваімі хобі.
Як толькі адчуваньне, што я маю што сказаць, да мяне вярнулася, я пачаў зноў пісаць і нават апублікаваў у пачатку гэтага году новыя тэксты. І ў Варшаве ў канцы красавіка я зладзіў канцэрт, монаспэктакль, які назваў «Прэзэнтацыя». Я зразумеў, што мне трэба нанова пазнаёміцца з публікай, з маёй аўдыторыяй, з маімі сябрамі, хто памятаў пра маю творчую дзейнасьць, што адбывалася 10-15 гадоў таму.
Віталь Рыжкоў
«На графаманства трэба перахварэць»
— А ці праўда, што вы спалілі тысячу вершаў? Няўжо не шкада?
— Я думаю, нават болей. Гэта праўда. Думаю, што спаліў дзьве або тры тысячы. Ёсьць выслоўе, што графаманства — гэта адзёр, і на яго трэба перахварэць як мага раней — як на адзёр ці паратыт, каб яно не зрабіла нейкіх моцных шкодных уплываў на арганізм. А я пісаў вершы штодня з 12 гадоў. І без асаблівай урачыстасьці спальваў гэтыя вершы ў канцы году. Не шкадую пра гэта ні дня. Гэта было графаманства, гэта была спроба набіць руку, атрымаць нейкае майстэрства, выпісаць усю тую банальшчыну, якая была ў мяне ў падлеткавым узросьце. Ну спальваў і спальваў! І рэкамэндую так рабіць іншым маладым аўтарам, не шкадаваць сваіх вучнёўскіх тэкстаў!
Бо беларускай літаратуры неабходная якасьць, неабходныя рэдактары, неабходны рух наперад. Трэба любіць літаратуру ў сабе, а не сябе ў літаратуры. А калі ты любіш літаратуру ў сабе, яна павінна быць найвышэйшай якасьці. Тое, чаго яшчэ не было, тое, што ты сам бы чытаў, тое, што цябе самога захапляла, самога зьдзіўляла. Усё нецікавае трэба спальваць.
Ведаеце, мы зараз жывем у сьвеце тэрміновых паведамленьняў і часта ставім налады, каб яны зьнікалі празь нейкі час, ёсьць такая функцыя. Гэта былі такія ж паведамленьні ў сьвеце літаратуры, яны ня мелі ніякага значэньня, і яны хутка зьнікалі. У мяне была сьмеласьць ужо ў 13 гадкоў гэта зразумець, прызнаваць і паліць вершы без шкадаваньня.
«Рэп — зарыфмаванае гаварэньне. А паэзія — мастацтва паўзаў, алюзіяў, намёкаў»
— А якое месца займае рэп і музыка ў вашым жыцьці? У вас было шмат праектаў накшталт «Angst».
— Гэта маё хобі. Калі я прызнаўся сабе, што літаратура мяне пакінула, калі мне было яшчэ 12-13 гадкоў, я захапіўся рэпам. Ня ведаю, ці гэта была музыка. Мабыць, гэта была рытмічная паэзія, якая мяне захапіла, я зразумеў, што гэта маё, мне гэта цікава, там так шмат словаў! Напэўна, можна цэлую паэму расказаць за тры хвіліны… Рэп у маім разуменьні — не паэзія, рэп — гэта зарыфмаванае гаварэньне. Калі б мы з вамі проста размаўлялі ў рыфму, гэта і быў бы рэп.
А паэзія — гэта мастацтва паўзаў, гэта мастацтва недагаворак, мастацтва алюзіяў, адсылак і намёкаў. І калі я зразумеў, што паэзія мяне пакінула, я вярнуўся да рэпу.
Ведаеце, у часы, калі я пачаў слухаць рэп, існаваў стэрэатып, што з нашым беларускім поўнагалосьсьем рэп не атрымаецца. І я вырашыў пазмагацца з гэтым стэрэатыпам — паспрабаваць ужываць у сфэры канструкт-“сонграйтэрства», дзе часта няма месца для трохстопных памераў.
У гэтым сэнсе я і самому сабе, і свайму слухачу стараўся паказаць, што беларуская мова як мінімум такая ж адэкватная ў стварэньні песень, як усякая іншая. І нават заняўся перакладамі песень.
Ёсьць, дарэчы, тыкток-канал, дзе сьпявачка Валерыя Новік выконвае кавэры на ўсясьветныя хіты. Там ёсьць і Элтан Джон, і Nirvana, і System Of A Down і розная іншая музыка. У сваіх перакладах намагаюся прадэманстраваць, як беларускае паўнагалосьсе кладзецца ў збольшага аднаскладовыя і двухскладовыя песенныя тэксты замежнікаў. Пераклады, якія аднасчасова — і крыжаванка, і матэматыка (зь якой мы і пачалі размову).
Віталь Рыжкоў
«Я не прыгадаю паэтаў, якія зараблялі б толькі паэзіяй»
— Ці можна ў эміграцыі творчаму чалавеку зарабляць паэзіяй, літаратурай, перакладамі, рэпам?
— Мы жывем у рэчаіснасьці, калі тэарэтычна можна зарабіць літаратурай. Але трэба прыкласьці неймаверныя высілкі. Каб жыць зь літаратуры, трэба быць аўтарам, я думаю, найменей пяці кніг, якія былі б перакладзеныя на некалькі моваў, і літаратурныя агенты з Эўропы прадавалі б іх новым выдавецтвам. Я думаю, гэта мусіць быць не паэзія, а проза. Бо і ў Беларусі, і ва ўсім сьвеце паўстаў запыт на вялікія формы, якія перакладаюцца лягчэй, чым паэзія. Пажадана, каб з гэтых пяці кніг парачка была бэстсэлерамі. І каб аўтар мог размаўляць на ўсе тэмы і пастаянна езьдзіць на сустрэчы, прэзэнтацыі — прадстаўляць свае кнігі на вялікіх мовах (ангельская, немяцкая, кітайская, вядома ж). У гэтым сэнсе я не прыгадаю паэтаў, якія зараблялі б толькі паэзіяй.
Што тычыцца рэпу, магчыма, ім яшчэ лягчэй было б, чым літаратурай, зарабляць. Але трэба ўмець трапіць у трэнд, у гук. Імаверна, мова, на якой ты выконваеш рэп, не такая важная менавіта сёння, паколькі рэп стаў сусьветным трэндам, і важнае толькі само гучаньне.
Я ведаю некалькі выканаўцаў і калектываў, якія паходзяць зь Беларусі і жывуць толькі з музыкі (ня буду называць іх імёнаў). Хтосьці сьпявае па-беларуску, хтосьці па-расейску, хтосьці па-ангельску, але гэтыя гурты маюць велічэзныя праслухоўваньні на платных пляцоўках кшталту Spotіfy, Аррlе Music. За кожнае праслухоўваньне яны атрымліваюць нейкія цэнты, але калі праслухоўваньняў мільёны, атрымліваецца добры ганарар.
Але я ня зь іх ліку, у мяне гэта хобі. Я гэтым не зарабляю і наўрадці пачну.
«Радзіма — гэта рака»
— А ці верыце вы, што калі-небудзь мы вернемся, і колькі беларусаў вернецца на радзіму, на Вашу думку?
— Фінал верша, які вы ўжо ўзгадвалі, гучыць так: «Мы ніколі ня вернемся… сабою ранейшымі». Бо радзіма — тая самая рака, у якую немагчыма ўвайсьці двойчы, і ў гэтым сэньне, якая б колькасьць з нас не вярнулася — яна ня вернецца сабою таксама, гэта будзем не зусім мы…
— І ўсё ж: ці азначае ваша апошняя прэзэнтацыя ў Варшаве, што вы сапраўды вяртаецеся ў паэзію і будзеце на новы зборнік назапашваць, перастанеце паліць свае вершы? Ці абудзілася ў вас жаданьне, патрэба, натхненьне — зноў ствараць?
— Я не зусім веру ў канцэпцыю натхненьня. Лічу, што літаратура, як і ўсякая праца, — гэта плён высілкаў і намаганьняў, і у гэтым сэнсе я адчуваю энэргію біцца аб тэкст, паспрабаваць штосьці сказаць, штосьці выпісаць з таго, што мне прыдумвалася ўсе гэтыя гады. Проста адчуваю ўнутраную энэргію прынамсі спрабаваць гэта зрабіць. Атрымаецца ці не — пабачым у бліжэйшай будучыні.